Sporda Kişilik ve Psikolojik Değerlendirme

 

Sporda Kişilik

Kişiliğin tanımının yapılabilmesi için karakter ve mizacın tanımını yapmamız gerekir. Spor Psikologları Kişiliği “bireyin özel ve ayırt edici davranışları” olarak tanımlamışlardır. Bireyin özel ve ayırt edici davranışlarını belirleyen ana karakterler bireyin sahip olduğu mizaç ve karakteridir. Mizaç yaşam boyunca tutarlı olan kişiliğin duygusal nüvesi olarak tanımlanabilir. Karakter, kişiliğin bilişsel nüvesini tanımlar ve yaşam boyunca sosyo-kültürel öğrenme ve değişimden etkilenen bireysel farklılıklara işaret eder. Karakter genetiksel olmadığından mizaç kadar sabit değildir.

Kişilik; mizaç ve karakteri (genetik özellikler ve öğrendiklerimiz) içerir. Yani kişilik kalıtım ve çevrenin bir sonucu, bir ürünüdür

Kişilikle ilgili önde gelen üç kuram; kişiliğin psikodinamik kuramı, özellik kuramı ve etkileşimsel kuramdır.

Kişiliğin Psikodinamik Kuramı

Bu kuramın önde gelen ismi Freud’tur. Freud’un yapısal kişilik kuramı id, ego ve süperego olmak üzere üç birimden oluşmaktadır. İd, bütünüyle haz ilkesine yönelik olup kişinin enerji kaynağıdır. Açlık, cinsellik, saldırganlık gibi birincil dürtülerle artan gerginliği azaltma yönünde işlev görür. İd için ayıp, günah gibi kavramlar geçerli değildir ve “hemen şimdi” ilkesiyle çalışır.

Kişiliğin Özellik Kuramı

Kişiliğin özellik kuramı kişiliğin içedönük, dışadönük, girişken, değişimlere açık …gibi özelliklerden oluştuğunu savunur.

Psikoloji sözlüğünde treyt ya da özellik davranışta gözlenen tutarlık ve sürekliliği açıklamaya hizmet eden, kişinin kalıcı özelliği olarak tanımlanmaktadır

Spor psikolojisindeki kişilik araştırmalarının başladığı tarih olarak kabul edilen 1950 yılından 1973 yılına kadar yapılan çalışmaların neredeyse tamamı ve 1974-1988 yılları arasındaki araştırmaların da %45’i kişiliğin özellik kuramına dayanmaktadır. 1988 yılından sonra da neredeyse kişilik araştırmaları son bulmuştur. Spordaki kişilik araştırmalarında sıklıkla kullanılan envanterler özellik kuramı kapsamında geliştirilmiş envanterlerdir. Örneğin Cattell’in 16 Kişilik Faktörü Envanteri, Eysenck Kişilik Envanteri, California Kişilik Envanteri bunlar arasında sayılabilir.

Kişiliğin Etkileşimsel Kuramı

Kişiliğin etkileşimsel modelinde psikolojik öz, tipik davranımlar ve role ilişkin davranışlar ayrı olsa da etkileşim içerisindedirler.

Etkileşimsel yaklaşım, kişinin sahip olduğu özelliklerle bireyin içinde bulunduğu çevreyi birlikte ele alarak insan davranışlarının açıklanabileceği görüşünü savunur. 1974-1988 yılları arasındaki sporda kişilik araştırmaların %55’i etkileşimsel yaklaşımla gerçekleştirilmiştir. Aşağıda bu kuramın önde gelen isimlerinden Hollander’in modelinin spor ortamına uyarlanması anlatılmaktadır.

Hollander’in Kişilik Modeli

Sosyal çevreyi; Gittikçe azalan geçirgenlik, Psikolojik öz, Tipik davranımlar, role ilişkin davranışlar oluşturur. Modeli Martens 1975 yılında spor psikolojisi için uyarlamıştır. Hollander’in kişilik modeli “eş merkezli halka modeli” olarak ta bilinir. Latince’de persona, tiyatro oyuncularının, oyundaki rollerine uygun olarak yüzlerine taktıkları maskelere verilen isimdir. Yabancı dilde “kişilik” karşılığı olan “personality” de persona’dan türetilmiştir.

Kişiliğin Ölçülmesi

Kişiliği ölçmede kullanılan testler görüşme ve dereceleme ölçekleri, ilgi testleri, kişilik envanterleri ve projektif testler olarak dört başlık altında toplanabilir.

Kişilik Envanterleri

Envanterler, geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmış objektif, yapılandırılmış ölçüm araçlarıdır. Standart bir puanlama ve yorumlama işlemine sahiptirler. Yani bu ölçüm araçlarıyla birisinin kişiliğini kim ölçerse ölçsün aynı sonucu alacak demektir.

Projektif Testler

Psikolojide projeksiyon “yansıtma” anlamına gelir ve projeksiyon testleri de adından da anlaşılacağı gibi bireyin içsel duygularını, güdülerini yansıtmasına olanak tanıyan testlerdir ve bu testler kişilik envanterleri gibi yapılandırılmamışlardır. Yani kişiliğin değerlendirilmesi, değerlendirmede bulunanlara göre değişebilir demektir. Rorschach’ın mürekkep lekesi testi, ortasına mürekkep damlatılmış bir kâğıdın, ortadan ikiye katlanarak mürekkebin kâğıda simetrik olarak yayılmasının sağlanmasıyla elde edilen bir testtir. Kişi bu mürekkep lekesine bakarak ne gördüğünü anlatır, böylece bireyin güdüleri, duyguları vb. öğrenilerek kişiliği hakkında bir değerlendirilmede bulunulur.

Tematik Algı Testi ise; Bu test Sporcularda özellikle başarı gereksinmesini ölçmek için kullanılan bir testtir. Bu testte 30 resim vardır ve deneğe sırasıyla bu resimler gösterilerek her bir resim için bir öykü anlatmaları istenir. Böylece Kişilerin anlattıkları öykülerde kişilik özelliklerini yansıttıkları kabul edilir.

Spielberger’in durumluk-sürekli kaygı envanteri, spor yarışmaları kaygı envanteri gibi kişiliğin belli yönlerini değerlendiren testler de (envanterlerde) bulunmaktadır.

Sporda Kişilik Araştırmaları

• Spor yapmanın kişilik üzerine etkisi 

• Spor yapan ve yapmayanların kişilik özelliklerinin araştırılması 

• Farklı spor dallarındaki kişilik özelliklerinin araştırılması 

• Farklı beceri düzeylerindeki sporcuların kişilik özelliklerinin araştırılması 

• Üst düzey ya da elit sporcuların psikolojik profillerinin araştırılması

Spor Yapmanın Kişilik Gelişimine Etkisi

Spor yapmanın kişiye ne gibi yararlar sağladığından söz edilirken sıklıkla vurgulanan yararlardan birisi de kişiliği istenir özellikler yönünden geliştirdiği ya da karakter oluşturduğu yönündedir. Ama ne yazık ki bu savı doğrulayan araştırma yoktur.

Spor Yapan ve Yapmayanların Kişilik Özelliklerinin Araştırılması

Spor yapanların spor yapmayanlardan kişilik özellikleri yönünden en belirgin farklılıkları daha dışadönük ve daha düşük kaygı düzeyine sahip olmalarıdır. Hem takım hem de bireysel spor yapanların spor yapmayanlara göre daha dışadönük, kaygı düzeyleri daha düşük, daha zeki, daha özgürlükçü oldukları bulunmuştur.

Farklı Spor Dallarındaki Kişilik Özelliklerinin Araştırılması

Yapılan araştırmalar takım sporu yapanlarla bireysel spor yapanlar arasında kişilik özellikleri yönünden belirli farklar olduğunu göstermiştir. Örneğin Cratty (1973), Vanek ve Cratty (1970), bireysel spor yapanların takım sporu yapanlara göre daha az kaygılı, kendine daha yeterli ve daha bağımsız olduklarını belirlemişlerdir. Johnson ve Norem-Hebesien (1977) ve James ve Johnson (1983) da bireysel spor yapan sporcuların yalnız başlarına antrenman yapmayı seven, becerilerini yalnız geliştirmek isteyen, daha gergin ve öfkeli, kendiliğindenlik (spontan olma) özelliği fazla, kendilerine güvenen, ben merkezci ve tepisel özellikleri yüksek kişiler olduğunu belirlemişlerdir. Koruç ve Bayar’ da (19921) kadın atletlerin kadın voleybolculara göre daha içedönük, maceracılık eğilimleri daha fazla, ilgilerinin daha geniş, yargılarında daha az katı; atlet erkeklerle hentbolcu erkekleri karşılaştırdıklarında ise, atlet erkeklerin daha asi ve tahripkâr, benmerkezci ve daha idealist olduklarını bulmuşlardır. Tiryaki’de (1991) bireysel spor yapanların gösteriş, ilgi görmek isteme ve kendini suçlama boyutlarındaki puanlarının takım sporu yapanlardan yüksek olduğunu belirlemiştir.

 Farklı Beceri Düzeylerindeki Sporcuların Kişilik Özelliklerinin Araştırılması

Sporcular performans basamaklarında yükseldikçe daha homojen kişilik özellikleri görülmeye başlamaktadır. Spor Psikoloğu Silva'ya göre ise;  Yapılan sporun fizyolojik, psikolojik, teknik, taktik gibi talepleri arttıkça bazı kişilik özellikleri bireyin performansını artırmasına yardımcı olurken (örneğin düşük kaygı düzeyi) bazıları engelleyici olabilmektedir (duygusal dengesizlik gibi). Başarılı ve başarısız sporcular zihinsel sağlık profilleri yönünden birbirlerinden farklılaşırlar.

Psikolojik Faktörler

Sporcuların performanslarını etkileyen beli başlı psikolojik faktörler vardır. Bunlar; Durumluk kaygı, sürekli kaygı, gerginlik, depresyon, öfke, canlılık, yorgunluk, şaşkınlık, dışa dönüklülük, nevrotikliktir. Canlılık ve dışadönüklülük pozitif zihinsel sağlıkta yüksek, negatif zihinsel sağlıkta düşüktür. Diğerleri pozitif zihinsel sağlıkta düşük, negatif zihinsel sağlıkta ise yüksektir.

Elit Sporcuların Psikolojik Profili

Aslında bu profil  zihinsel sağlık modelindeki altı duygudan oluşmaktadır (gerginlik, depresyon, öfke, canlılık, yorgunluk, şaşkınlık). Bu profilin oluşturulmasında kullanılan bir tek ölçüm aracı vardır, o da Duygu Durum Profilidir. Duygu durum profilinde yer alan, altı alt ölçekten elde edilen puanlara göre bir kıyaslama yapıldığında, elit sporcuların profili bir aysbergi andırmaktadır. Başarısız sporcularınki ise daha düz bir profildir. başarılı ve başarısız (elit olan ve olmayan) sporcuların profili görülmektedir. başarısız sporcuların profili tüm duygu durumlarında daha düz bir yapı gösterirken başarılı sporcuların gerginlik, depresyon, öfke, yorgunluk ve şaşkınlık puanlarının düşük canlılık puanlarının ise yüksek olduğu görülmektedir.

 Elit Sporcuların Aysberg Profili

Elit sporcuları elit olmayanlardan ayıran özellik onların duygu durumlarından kaynaklanmaktadır ve bu durum aysberg profili olarak bilinir. Aysberg bunları şu şekilde sıralamıştır; Gerginlik, depresyon, öfke, canlılık, yorgunluk ve saşkınlık.

Sporda Kişilik Araştırmalarında Karşılaşılan Problemler

Kişilik araştırmalarında sıklıkla karşılaşılan problemler temelde iki başlık altında ele alınabilir. Bunlardan ilki kişilik araştırmalarının kuramsal bir temele dayanıp dayanmaması, ikincisi de kişilik araştırmalarında kullanılan yöntem sorunlarıdır. Spordaki kişilik araştırmalarının çoğunun temelinde kuramsal bir çerçeve bulunmamaktadır. Dolayısıyla herhangi bir kurama dayanmadan bazı kişilik testlerinin sporculara uygulanması ve elde edilen verilerle genellemelerde bulunulması yaygın olarak görülmektedir. Sporda kişilik araştırmalarında yalnızca kişilik özelliklerine dayalı araştırmalarla davranışın çok sınırlı bir kısmı açıklanabilmektedir.

Elit sporcu ile olimpik düzeyde yarışmacı olan birisini tanımlarken bir başkası maxVO2 (dakikada kilogram başına mililitre olarak tüketilen maksimum oksijen miktarı) değeri 75 ml/Kg/dak ve üzeri değerlere sahip sporcuları elit olarak tanımlayabilir.

Belirgin sporcu kişiliğinden söz edilemeyeceği gibi, çeşitli sporlardaki sporcular arasında da kişilik farklılığından söz etmek mümkün değildir.

Sporda Kişilik Araştırmalarının Genel Sonuçları

Vealey (1992), kişilikle ilgili yapılan 1000’in üstündeki çalışmaya ait bulguları bir araya getirdiğinde (meta analiz) şu sonuçlara varmıştır: 

• Belirgin bir sporcu kişiliğinin olduğu gösterilememiştir. 

• Spor dalları arasında ( örneğin raket sporlarında olduğu gibi bir malzemenin kullanıldığı sporları yapanlara karşılık malzemenin kullanılmadığı sporları yapanlar, su sporları yapanlarla, su sporu yapmayanlar, takım sporlarına karşılık bireysel spor yapanlar vb ) belirgin kişilik farklılıkları yoktur. 

• Elit sporcuları ayırt eden özellik, onların kişilik özellikleri değil, duygu durumlarıdır. Bir başka ifade ile pozitif zihinsel sağlık modeli ve aysberg profiline sahip olanlar elit-başarılı sporculardır. 

• Kişiler, spora katılmakla toplum tarafından benimsenen, aranan kişilik özelliklerine ya da karaktere sahip olmazlar. 

• Değişik kişilik kuramlarını yansıtan testlerin sporda denenmesi ve kullanılmasının yanı sıra, spora özgü kişiliği değerlendiren testlerin geliştirilmesi ve kişiliğin özellik gibi tek yönlü değil, çevreyi de kapsayacak şekilde çok yönlü etkileşimsel bir yaklaşımla araştırılması gereklidir.