Hedef Belirleme
Hedef, Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüğünde “nişan alınacak yer,
nişangâh”, “yapılması tasarlanan iş, amaç”, “varılacak yer, ulaşılacak son
nokta” şeklinde tanımlanmaktadır. Hedef kavramı ile eş anlamlı olarak
kullanılan amaç kavramı ise “ulaşılmak istenilen sonuç, maksat” şeklinde ifade
edilmektedir. Hedefler, bireyin istek ve arzularını, yaşamda gerçekleştirmek
istediklerini ifade etmektedir. Hedefler sadece geleceğe ilişkin beklentiler
olarak düşünülmemelidir. Hedefler, bireyin ulaşmaya ya da sürdürmeye çalıştığı
sonuçları anlatan, seçimlerini ve davranışlarını yönlendiren, kişiliği ile
ilişkili ipuçlarını veren beklentileridir.
Hedefler, organizmanın elde etmek için uğraştığı
durumlardır. Dolayısıyla, her hedef kendisiyle bütünleşen bilişsel, duygusal ve
davranışsal bileşenleri vardır.
Hedef Belirleme ise bir kişinin sonuçlandırmak, başarmak
istediği şeye karar vermesidir. Hedef belirleme (goal setting) kavramı, spor
psikolojisi alanına ait bir kavram olmayıp, diğer birçok kavram gibi
psikolojinin diğer alanlarından spora daha sonra uyarlanmış bir kavramdır.
Hedef belirleme ile ilgili ilk çalışmalar, endüstri psikolojisi alanında
çalışmalar yapan Edwin Locke’in “arzulanan başarı düzeyi ile gerçekte ulaşılan
başarı düzeyi arasındaki ilişki”nin iş ortamında incelendiği doktora tez
çalışmasına dayanmaktadır. Locke, çalışmasında “kişilerin bilgi ve becerileri
benzer olsa dahi neden bazılarının diğerlerine göre verilen görevde daha iyi
performans sergilediği”ni anlamaya çalışmıştır. Uzun yıllar süren çalışmaları
sonrasında “Hedef belirleme Kuramı”nı öne süren Locke’e göre hedefler, bir
eylemin amacı olarak değerlendirilir ve bu amaç doğrultusunda ulaşılması
gereken performans düzeyi ya da elde edilmesi beklenen kazanç olabilir. Locke’e
göre hedeflerin içsel ve dışsal özellikleri vardır. Hedeflerin içsel
özellikleri bireyin düşünceleri ve arzularını, dışsal özellik ise istenen amacı
ya da koşulu ifade etmektedir. Ayrıca hedeflerin hedef içeriği ve hedef şiddeti
olmak üzere iki genel özelliği bulunmaktadır. Hedef içeriği, bireyin başarmak
istediği şeyi ifade ederken (örneğin, önümüzdeki üç ay içerisinde 6 kilo
vermek); hedefin şiddeti ise bireyin hedefe ulaşmak üzere göstereceği çabayı ve
hedefe bağlanma derecesini (kilo vermek için diyetisyene gitmek, haftada üç gün
egzersiz programına katılmak) ifade etmektedir.
Sporda Hedef Belirleme
Hedef belirleme, önceleri, spor ortamında daha çok bir
motivasyon tekniği olarak kullanılan bir uygulama olarak düşünülmekteydi. Locke
ve Latham (1990) tarafından “Hedef Belirlemenin Spora Uygulanması” adlı
makalesi hedef belirleme ilkelerinin spor alanına uygulanabileceğine öncülük
etmiştir. Çünkü, spor aktiviteleri de örgütsel görevlerde olduğu gibi zihinsel
ve davranışsal bir sonuca ulaşmak amacıyla yapılan, performans ölçümlerini
içeren bir uygulama alanıdır. Nitekim, sportif aktiviteler tamamiyle bir
performans alanı olduğundan hedef belirleme uygulamaları için oldukça uygun bir
ortamdır ve hedef belirleme ilkeleri hem sporcular hem de antrenörler
tarafından performansı arttırmak için kullanılabilecek en önemli tekniklerden
biri olarak kabul edilmektedir.
Hedef Türleri
Spor ortamında antrenör ve sporcular tarafından belirlenen
hedefler (özelleşme derecesine, başarmak istenen şeyin ne olduğuna ve
kullanılan ölçüm türüne bağlı olarak) üç şekilde ele alınmaktadırlar.
Sonuç hedefleri,
kazanma veya kaybetme gibi bir olayın sonucuna odaklanılan hedeflerdir. Sonuç
hedefi belirleyen sporcu, rakibinden daha iyi olmaya ve yarışmada derece yapmak
gibi nesnel bir sonuca ulaşmaya çalışır. Dolayısıyla sonuç hedefleri kontrol
edilemez hedeflerdir.
Performans hedefleri, sporcunun kendi performansını temel
alan, sonuç üzerinde durmayan hedeflerdir. Sporcu var olan performansını,
önceki performansı ile karşılaştırarak (örn., önceki derecesine göre daha hızlı
olmak, daha yükseğe atlamak gibi) kendi kişisel performansına yönelir. Sporcu
için önemli olan şey performans için belirlenen standartlara ulaşmaktır.
Performans hedefleri sporcunun kontrolü altındadır ve sonuç hedefleri gibi
kazanma ya da kaybetme ile ilgili değildirler.
Süreç hedefleri ise sporcunun uygulamış olduğu beceriyle
ilişkili teknik becerisini ve stratejiyi geliştirmeye yönelik hedeflerdir.
Süreç hedeflerinde daha çok hareketin kinematiği ile ilgili ayrıntılar ön
plandadır. Özellikle, süreç hedefleri, sporcunun performans gelişimi üzerinde
oldukça etkilidir. Performans hedeflerinde olduğu gibi süreç hedefleri de
sporcunun standartları ile ilgilidir, dolayısıyla sporcunun kontrolündedir.
Süreç hedefleri, sporcunun beceriye odaklanması ve özgüvenini arttırması
açısından, görevin karmaşıklığını ve kaygıyı azaltması açısından oldukça
önemlidir ve performansı olumlu yönde etkilemektedir.
Sporcu açısından değerlendirildiğinde, antrenmanlar ve
müsabakalar için hedef türlerinin farklılaşması önemlidir. Sporcuların
özellikle antrenmanlar için süreç (beceri geliştirmeye yönelik) ve performans
hedefleri belirlemesi, yarışmalar için de özellikle sonuç ve performans
hedefleri belirlemesi önerilmektedir. Sporcunun kişiliği, yaşı, öğrenme düzeyi,
geçmiş başarıları, fiziksel durumu gibi değişkenler hedef içeriğinin oluşması
için önemlidir.
Hedef Belirleme İlkeleri;
• Hedefler özel ve ölçülebilir olmalıdır. Sporcu için “en
iyisini yap” şeklinde ifade edilen hedefler belirsiz hedeflerdir ve anlamı
kişiden kişiye değiştiğinden nadiren motive edici etkiye sahiplerdir.
• Hedefler gerçekçi ve zorlayıcı olmalıdır. Sporcu için
belirlenen hedeflerin sporcunun geçmiş performansları düşünülerek planlanması
gerekir. Sporcunun potansiyelinin çok üzerinde hedefler belirlenmesi sporcuda
hayal kırıklığı, engellenmeler, özgüven ve motivasyon kaybına neden
olabilmektedir.
Kısa süreli ve uzun süreli hedefler belirlenmelidir. Hem
sporcular hem de antrenörler genelde madalya kazanmak, şampiyon olmak, sezonu
lider bitirmek gibi uzun vadeli hedefler belirlerler. Bu tür hedefler sporcuyu
ve antrenörü motive etmesi açısından oldukça önemlidir. Kısa süreli hedefler,
ayrıca uzun süreli hedefe ulaşabilmek için hedeflerin yeniden
yapılandırılmasını sağlaması açısından da oldukça önemlidir.
• Antrenman ve müsabakalar için ayrı hedefler
belirlenmelidir.
• Hedeflere ulaşabilmek için planlamalar yapılmalıdır.
Sporcu için kısa ya da uzun süreli hedefler belirlemek tek başına yeterli
değildir. Belirlenen hedeflere ulaşabilmek için nasıl bir planlama yapılacağı
çok daha önemlidir. Belirlenen Hedefler; Özel, Ölçülebilir, Ulaşılabilir,
Gerçekçi ve Zamanla sınırlı olmalıdır.
• Bireysel ve takım hedefleri belirlenmelidir. Bireysel
branşlarda sporcu için hedef belirlemek çoğu zaman daha kolaydır. Takım
sporlarında hem takım hedeflerinin hem de her bir sporcu için bireysel
hedeflerin belirlenmesi gerekir. Takım sporcuları için belirlenen hedeflerin
takım hedeflerine hizmet edecek, takım hedefleriyle çatışmayacak biçimde
belirlenmesi gerekmektedir.
• Hedefler sıklıkla tekrar gözden geçirilmeli ve
gerektiğinde yapılandırılmalıdır. Süreç içerisinde, sporcunun performans
gelişimine bağlı olarak belirlenen hedeflere ne kadar yaklaşıldığı
değerlendirilerek gerektiğinde hedefler yeniden yapılandırılmalıdır.
Sporcunun gösterdiği ilerlemeyi değerlendirebilmenin yolu
ise belirlenen hedeflerin kayıt altına alınması yani not edilmesidir.
Belirlenen hedeflerin kısa süreli ya da uzun süreli olmasına bakmaksızın
mutlaka kaydedilmesi gerekmektedir. Nitekim, belirlenen hedeflerin yazıya
dökülüp antrenman programına dahil edilmesi, aynı zamanda bu hedeflere ulaşmak
için ne yapılması gerektiği üzerinde de düşünülmesini, bu hedeflerin
gerçekleştirilebilmesi için stratejiler geliştirilmesini sağlayacaktır.
Hedef Belirlemenin Faydaları
Spora özgü hedefler, hedef belirleme kriterleri dikkate
alındığında ve sistematik olarak kullanıldığında belli faydalar sağlayacaktır.
Hedefler;
• Performansı yönlendirir.
• Antrenmanların kalitesini arttırarak, antrenmanların verimli
ve amaca uygun gerçekleşmesini sağlar.
• Sporcunun ve antrenörün beklentilerini netleştirir.
• Başarı için içsel motivasyonun oluşmasını sağlar.
• Sporcunun kendine güvenini arttırarak, daha bilinçli
hareket etmesini, somut işler ortaya koymasını sağlar.
• Sporcunun çabasını arttırır.
• Sporcunun konsantrasyonunu ve dikkatini görev üzerinde
toparlamasına yardımcı olur.
• Sporcunun ısrarcılığını ve sebatını arttırarak, istenen
performansa ulaşmasını kolaylaştırır.
• Sporcunun ve antrenörün sorunlarla başa çıkmak üzere eylem
planları geliştirmesine katkı sağlar.
• Sporcu ve antrenörü planlama yapmaya teşvik eder.
• Sporcuyu, kendi davranışları ile davranışlarının sonuçları
arasında faydalı ilişkiler kurmaya, davranışlarının sorumluluğunu almaya teşvik
eder.
• Sporcunun performansını değerlendirmeye katkı sağlar.
• Yukarıda ifade edilen faydalarından ötürü, sporcunun
performansını arttırır.